Οι Λυθριανοί γύρισαν μαζί με τον ελληνικό στρατό μετά τον πρώτο διωγμό και ξεκίνησαν την ζωή τους στο χωριό από την αρχή. Στο Λυθρί υπήρχε τμήμα χωροφυλακής. Εκεί υπηρέτησε για κάποιο διάστημα ο Μανώλης Σκαρμαλιωράκης από το Παλαίκαστρο Σητείας που είχε αγαπήσει την μεγαλύτερη κόρη της οικογένειας τη Σταματία.
Στην μέση του χωριού είναι η βρύση του Πουλακιού. Εδώ σε αυτή την πλατεία όταν γύρισαν γύρω στο 20 οι Λυθριανοί που είχαν διωχτεί κατά τον πρώτο διωγμό (το 1914), είχε στηθεί γραφείο όπου περνούσαν για να απογραφούν.Ανάμεσα στους υπεύθυνους αυτού του γραφείου ήταν ο Μανώλης ο χωροφύλακας. Εδώ γνώρισε και ερωτεύτηκε τη Σταματία.
Όπως θυμόταν η μητέρα μου :
Ο Μανώλης ήταν τρελά ερωτευμένος με την αδελφή μου. Ερχόταν τα βράδια στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής (απέναντι από το σπίτι μας ) από κάτω και έβαζε δυο πέτρες μεγάλες τη μια πάνω στην άλλη για να ψηλώσει και ακουμπούσε το σαγόνι του στο μπεντένι(στηθαίο). Στεκότανε απέναντι από το σπίτι. Ήτανε εκεί όλη τη βραδιά μπας και θα ’βγαινε να τη δει και αυτή δεν έπαιρνε είδηση. Φεύγοντας από κει έβαζε μια πέτρα όσο ήταν το κεφάλι του ώστε την ημέρα να την βλέπουνε και τη νύχτα να περνούν το κεφάλι του για την πέτρα".
Όπως έλεγε η κόρη του :
Η γιαγιά μας είχε ένα αδελφό τυφλό το Γιάννη. Αυτός έπαιζε μαντολίνο και έλεγε τραγουδάκια. Του είπε η μάνα μου :
-Θείε θα ήθελα να μου πεις κι εμένα ένα τραγουδάκι που αγαπώ ένα Κρητικό. Λέει :
-Ο Κρητικός που αγαπάς είναι μοναχογιός ; Λέει :
-Όχι δεν είναι μοναχογιός , τέσσερα παιδιά ’χει η μάνα του μα είναι πρωτογιός .
Εκεί τα γαρέφαλλα τα λέγανε μοσχοκάρφια. Της λέει : θα σου πω μια :
Μοσχοκαρφεμπογάτε μου και λαμπαδοχυτέ μου
και πρωτογιέ της μάνας σου και σύντροφε δικέ μου
Όμως το μέτωπο κατέρρευσε και άρχισε ο ξεριζωμός
Όπως αφηγούνταν η μητέρα μου από τις παιδικές αναμνήσεις της :
Μετά όμως όλα τελειώσανε. Λένε :
Απέξω στα Καράμπουρνα είναι οι Τούρκοι δηλ. όπου να ’ναι θα μπούνε στο χωριό μας και τότε όρμισε ο κόσμος και φεύγανε. Όλες οι βάρκες ήτανε γεμάτες. Βάρκες καΐκια όλα. Είχα δει άνθρωπο που είχε μπει σε μια σκάφη και κράτα την παλάμη (φτυάρι) και φτυάριζε από δω κι από κει τη θάλασσα για να φτάσει στο νησί . Άλλος είχε μια δέσμη –τα ’δα με τα μάτια μου-ξυλεία πως είναι οι δέσμες με το τσέρκουλο δεμένες από δω κι από κει και είχε καβάλα την ξυλεία και παλάμιζε να φτάσει στο νησί. Όπου φύγει φύγει με ότι μέσο μπορούσε ο καθένας ακόμα κολυμπώντας.
Τα νησάκια απέναντι από το Λυθρί που στην αρχαιότητα λεγόντα Ίπποι. The islets opposite Lithri . In antiquity were called Hippi (horses)
O Μανώλης υπηρετούσε στον Τσεσμέ. Μέσα σ’ αυτή την ανεμπουμπούλα τους είπε ο αρχηγός τους ότι από σήμερα είστε πολίτες απολυμένοι δεν υπηρετείτε πια κι όποιος μπορεί να πάει όπου θέλει να σωθεί. Πάντα ρωτούσε και μάθαινε την παραμικρή λεπτομέρεια για το που είναι η καλή του και που βρίσκεται .
Φεύγει και πάει στη Χίο και παίρνει ένα καΐκι μεγάλο και πάει στο νησί τη βρίσκει και της λέει :
-Μας απολύσανε να πάμε στα σπίτια μας και φεύγω για την Κρήτη. Πέρασα να σε πάρω αν θες. Εγώ φεύγω και με χάνεις για πάντα. Θες να ’ρθεις να σε πάρω να πάμε στην Κρήτη και είναι λόγος να βρούνε και οι δικοί σου μια αποκούμπιση να ’ρθουνε μετά και αυτοί;
Την σύβασε και την πήρε. Λένε στα κορίτσα :
-να πείτε στους δικούς μας άμα θα ’ρθουνε πως ο Μανώλης ο χωροφύλακας ήρθε και την πήρε τη Σταματία και πάμε στη Χίο και τους περιμένουμε .
Φτάνουμε εμείς λένε τα νέα της μάνας μου και άρχισε και έκλαιγε:
-Ώφου το παιδί μου και που θα μου το πάει.
Πώς να φύγουμε από το νησί και ποιος να ’ρθει να μας πάρει που βγήκε στο νησί όλο το χωριό και μέσα στον ίδιο κόλπο είναι ένα πολεμικό καράβι το Κιλκίς και βομβαρδίζει έξω από τα Αλάτσατα για να μην μπουν οι Τούρκοι μέσα και αυτοί είχανε μπει και λεηλατούσαν ! Θυμούμαι όπως ρίχνανε προβολείς και φοβούμαστε εμείς τα παιδιά και μας έλεγαν
-σηκωθείτε σηκωθείτε μην κρύβεστε .
Να μας δούνε δηλαδή πως είμαστε Έλληνες να μην μας ρίξουν. Κάτσαμε πόσες μέρες. Οχτώ έως δέκα μέρες ίσως
Θωρηκτό Κιλκίς. Βattleship kilkis
Θωρηκτό Κιλκίς. Βattleship kilkis
Κανείς δεν μπορούσε να μας-ε πάρει .Ύστερα στείλανε από τη Χίο καράβι και μας πήρανε και μας βγάλανε στη Χίο
Η φυγή στο νησί και από εκεί στη Χίο όπως την θυμάται από αφηγήσεις της μητέρας της Σταματίας η κόρη της Ελενίτσα Τσαντάκη( αφήγηση με την χαρακτηριστική διάλεκτο της Σητείας Κρήτης) :
Όταν φύγανε (ο πατέρας μου με τη μάνα μου) επήρανε δυο μπαούλα και την ήβγαλε σε ένα νησί και ήτανε μοναχή στο νησί και τσοι υπόλοιπους τσοι είχανε πάρει και ήτανε σε άλλο νησί. Είχε μείνει με δυο γειτόνισσες στο νησί και κάθουντανε τρεις μέρες εκεί χωρίς νερό χωρίς φαΐ στη μέση στα μπαούλα. Και περνούσανε καΐκια και κρυβότανε. Ύστερα πήγε ο πατέρας μου στην Χίο και εγύρισε και δεν την βρήκε και λέει θα γυρίσω πίσω. Τσοί ’βγαλε το καΐκι και γύρισε να πάρει άλλους. Τσοί ’βανε στο καΐκι να φύγουνε απ’ το χωριό να τσοι πάρει να μην τσοι σφάξουνε οι Τούρκοι –γιατί άμα τα προλαβαίνανε οι Τούρκοι τα κακοποιούσανε και πέφτανε στο πηγάδι μέσα τα κορίτσα και πνιγότανε. Προκειμένου λέει να πέσουμε στο πηγάδι μας πήρε ( ο Μανώλης ο Σκαρμαλιώρος ) και μας ήβαλε στο καΐκι με κάμποσα κορίτσα –ότι βρίσκανε βάνανε –και ήτανε εκεί τρεις μέρες. Σαν ήφταξε στη Χίο και δεν την βρήκε τως είπε :
-Θα γυρίσω πίσω να πάω να τη βρω γιατί θα να ’ναι σε κάνα νησί.
-Μην πας Σκαρμαλιώρε μέσα στους Τούρκους για θα σε σκοτώσουνε .
Και γύρισε πίσω και όταν επερνούσανε λέει από το νησάκι μπροστά τονε γνωρίσανε οι φίλες τση και του φωνιάζανε:
-Μανώλη ,Μανώλη, έλα κι εδώ είναι κι η Σταματία.
Μετά φτάσανε στον Πειραιά. Ο πατέρας μου είχε πάει να γεμίσει νερό αλλά από τον πολύ τον κόσμο άργησε να γεμίσει . Του έδωσε μια κρυστάλλινη κανάτα και την έφερε στον κόρφο του σπασμένη από το συνωστισμό και μεσάτη νερό. Εκαθότανε η μάνα μου πάνω σε ένα μπαούλο και πήγε κάποιος και της είπε : Δικό μου είναι το μπαούλο και πήγε να της το πάρει. Σαν εγύριζε του φώναξε : Μανώλη, Μανώλη, έλα για δα πάρουνε το μπαούλο. Και του λέει ο πατέρας μου : Να το ανοίξουμε να δούμε τα πράματα και αν είναι δικό σου θα το πάρεις αν είναι δικό μας και κάνεις τόση φασαρία αμέσως θα σε σκοτώσω (διότι ήτανε χωροφύλακας και βάστα μπιστόλι). Μόλις τ’ ανοίξανε και το είδε ο άλλος αμέσως εξαφανίστηκε. Όταν ήρθανε φέρανε μια κανάτα και μια λάμπα που εγώ τα μοίρασα στα παιδιά μου.
Στον Πειραιά επήγε ο πατέρας μου στο φούρνο να πάρει ψωμί. ( σημείωση : μάλλον θα δίνανε δωρεάν στους πρόσφυγες ).Το πετούσανε κι όποιος προλάβαινε να παίρνει. Στο δρόμο άκουσε φωνές από ένα υπόγειο και μπαίνει μέσα και είδε το λοχαγό ντου που ξεψύχα από την πείνα και ήκοψε ντου ένα κομμάτι ψωμί και του το’ δωσε και το ’φαε και με το ψωμί αυτό ήζησε. Μετά σμείξανε και του ’πε :
-Μανώλη αν δεν ήσουνα εσύ θα είχα πεθάνει από την πείνα. Επήε το άλλο κομμάτι τση μάνας μου και το ’φαε. Και βρήκε στο δρόμο και μια καρπούζα και την ήπηρε κι αυτή και τως την επήε και όντεν είδε λέει η μάνα μου την καρπούζα και την ήφταξε πάνω στο μπαούλο και την κόψανε με αυτή την καρπούζα ενεπήρανε που ’τανε σκασμένοι από τη ζέστη και τη στενοχωρία ντως .
Εδώ θα πρέπει να πούμε για τον Μανώλη Σκαρμαλιώρο ή Σκαρμαλιωράκη από το Παλαίκαστρο Σητείας που υπηρέτησε στη Χωροφυλακή και στο Λυθρί ότι ήταν ένας τολμηρός και γενναίος άνθρωπος και μέσα στη φωτιά του πολέμου συνέβαλε και αυτός στην ασφαλή φυγάδευση αρκετών Λυθριανών και όχι μόνο της αγαπημένης του. Ένας από τους ανθρώπους που το όνομά του δεν πρέπει να ξεχαστεί.
Ένα απλό μπαούλο έγινε η κιβωτός που μέσα του συγκεντρώθηκε ότι πρόλαβαν να πάρουν και να το σώσουν από τον κατακλυσμό της μικρασιατικής καταστροφής.
Εκεί μέσα έκρυψε και τις λιγοστές εικόνες. Κάθε φορά που το άνοιγε η θεία πεταγόταν οι μνήμες από το Λυθρί. Σήμερα φυλάσσεται σαν ανεκτίμητο κειμήλιο από την οικογένειά της
In order not to fall into the wells he took and put a few girls in the boat and brought them in an islet where they stayed for three days.
When he reached Chios and didn’t find her said to them:
- I will go back to find her because she is in an islet.
Do not go within the Turks because they will kill you told him .
He turned back and when he passed through the islet her friends recognised him and shouted:
- Emmanuel, Emmanuel, come, and here is Stamatia . .
After they arrived in Piraeus. My father had gone to bring water, but because the crowds he delayed his return. She gave him a brilliant pitcher and he returned keeping it in his bosom broken by the rush and with little water. When he was for water my mother sat on a trunk and someone came and said to her : This trunk is mine and he wanted to get it. When she saw my father returning she shouted : Emmanuel, Emmanuel, come because they want to get the trunk. And my father came and said : Let’s open it to see things and if are yours you will take it but if are ours and you are quarrelling for this i will instantly kill you (because he was a policeman and he was holding a gun). when they opened it and the other saw that was wrong, he promptly disappeared. When they came in Crete they brought a pitcher and a lamp too that I distributed them to my children.
In Piraeus, my father went into an oven to get bread. ( it was shared to refugees ). They were throwing it and if you were lucky you could get a loaf . When he was on the road for return he heard voices from a basement. He went inside and saw his captain who was dying from hunger. He cut a piece of bread and gave it to him who ate and revived with this bread. Then when he met him again he said:
Emmanuel, if you were not here , I would have died of hunger. He took the other half to my mother and she ate that. He found on the street a watermelon and took it. My mother put it on the trunk and cut off and from this they revived while they were dying from the heat and the discomfort.
A simple trunk became the Ark inside of which were assembled what they could take and save from the Noah's flood the Asia Minor’s disaster as her precious icons .
Every time that aunt was opening it, the memories from Lithri were coming out . Today her family keeps it as a priceless heirloom
Ο φλογερός έρωτας μου έδωσε ιδέες για κάποιες μου συνθέσεις στις οποίες χρησιμοποίησα φιγούρες και θέματα από κλασσικούς πίνακες ενσωματώνοντας το ιστορικό μπαούλο και άλλα στοιχεία. The romance inspired me for some compositions using figures and themes from classical paintings
The people of Lithri returned back with the Greek army after the first persecution and started their lives in the village from the beginning. In Lithri was a gendarmerie station. There served for a time Manolis from Sitia of Crete who had loved Stamatia the eldest daughter of the family.
In the middle of the village Lithri is Poulakis’ fountain. Here in this square when the exiled during 1914 Lithriani came back (about 1920 with the greek army), was a census bureau and the people were passing in order to be recorded.
As my mother told me :
Manolis the policeman was one of the responsibles for this bureau. There he saw Stamatia and fell in love with her . He was coming in the evenings in the court of the church and was putting two large stones one upon another, was touching his jaw at the parapet, stood opposite the house and was staying there all night in order to see her but she did not know anything. Leaving from there, he was putting a stone in the place that was before his head in order our family in the morning to think that the shadow at night was a stone and not his head.
As their daughter says :
After everything was finished.
The front collapsed and the uprooting started. Here one of the thousand simple stories of the tragedy of Asia Minor's destruction called by turks as "war of independance" in order to declare the uprooting of Greeks from their home land after 3.ooo years.
A story narrated by my mother Angeliki from her childhood memories:
Then everything finished . They said:
Outside Karabourna (in the north of Lithri) is now the Turkish army and will soon invade our village. Then people rushed to leave. All the boats were full. I had seen a man who had entered into a tub and was holding a shovel shovelling here and there the sea in order to reach the islands. They were abandoning in panic the village in any way even swimming.
Opposite Lithri are some islets. There they had landed the girls of the village in order to avoid raping by the Turks. There had come my sister Stamatia too.
Manolis served in Krini or Cesme. With the collapse of the front all were dismissed.
He goes to Chios, takes a big boat returns to the island finds her and says:
-We go to our homes and i am leaving for Crete. I came to take you with me if you want. I'm leaving and you will lose me forever. Do you want to come with me to Crete?
He convinced her and she left with him. They said to girls:
Tell our own people when they come here that we leave for Chios and we will wait them there .
We had gone to the little island too
But how to get out from there and who would come to take us? All village was landed here and in the same bay was Kilkis a Greek military ship that was bombing outside Alatsata in order to prevent Turkish army's invasion but the Turks had entered and were plundering the town! I remember that they were throwing projectors and we the children were scared and they were saying to us:
Get up, get up do not hide.
In order to see that we were Greeks and not bomb us. We sat there a few days
Nobody could get us. Then they sent a boat from Chios and took and landed us in Chios
The flight to the island and from there to Chios as recalls E.T. from stories she heard from her mother
When my father left with my mother they took two trunks. My father landed her on an island where she stayed. The rest were landed in another island. She was left on the island with two neighbours and she stayed there for three days without water, without food, between the two trunks. Boats were passing and she was hiding. Then my father went to Chios and returned but he didn’t find her and said : I will turn back. He turned to get others. He put them in the boat in order to abandon the village and prevent their slaughtering by the Turks, because if the girls were fallen in the hands of Turks they abused them so in order to escape raping they were falling into the wells and were drown.
In the middle of the village Lithri is Poulakis’ fountain. Here in this square when the exiled during 1914 Lithriani came back (about 1920 with the greek army), was a census bureau and the people were passing in order to be recorded.
As my mother told me :
Manolis the policeman was one of the responsibles for this bureau. There he saw Stamatia and fell in love with her . He was coming in the evenings in the court of the church and was putting two large stones one upon another, was touching his jaw at the parapet, stood opposite the house and was staying there all night in order to see her but she did not know anything. Leaving from there, he was putting a stone in the place that was before his head in order our family in the morning to think that the shadow at night was a stone and not his head.
As their daughter says :
Our grandmother
had a blind brother, Yiannis. He was playing mandolin and saying rhymes. My mother
told him :
- Oh uncle can you tell me a song too for a Cretan I love . He said :
- Oh uncle can you tell me a song too for a Cretan I love . He said :
-Is the Cretan that you are in love with him the only son of
his family ?
-No, he is not the only son. His mother has four children but he is her first son. He said :
-No, he is not the only son. His mother has four children but he is her first son. He said :
I'll tell you a rhyme:
Oh you who have body like clove and like candle
you who are the first son of your mother and my companion
Oh you who have body like clove and like candle
you who are the first son of your mother and my companion
The front collapsed and the uprooting started. Here one of the thousand simple stories of the tragedy of Asia Minor's destruction called by turks as "war of independance" in order to declare the uprooting of Greeks from their home land after 3.ooo years.
A story narrated by my mother Angeliki from her childhood memories:
Then everything finished . They said:
Outside Karabourna (in the north of Lithri) is now the Turkish army and will soon invade our village. Then people rushed to leave. All the boats were full. I had seen a man who had entered into a tub and was holding a shovel shovelling here and there the sea in order to reach the islands. They were abandoning in panic the village in any way even swimming.
Opposite Lithri are some islets. There they had landed the girls of the village in order to avoid raping by the Turks. There had come my sister Stamatia too.
Manolis served in Krini or Cesme. With the collapse of the front all were dismissed.
He goes to Chios, takes a big boat returns to the island finds her and says:
-We go to our homes and i am leaving for Crete. I came to take you with me if you want. I'm leaving and you will lose me forever. Do you want to come with me to Crete?
He convinced her and she left with him. They said to girls:
Tell our own people when they come here that we leave for Chios and we will wait them there .
We had gone to the little island too
But how to get out from there and who would come to take us? All village was landed here and in the same bay was Kilkis a Greek military ship that was bombing outside Alatsata in order to prevent Turkish army's invasion but the Turks had entered and were plundering the town! I remember that they were throwing projectors and we the children were scared and they were saying to us:
Get up, get up do not hide.
In order to see that we were Greeks and not bomb us. We sat there a few days
Nobody could get us. Then they sent a boat from Chios and took and landed us in Chios
The flight to the island and from there to Chios as recalls E.T. from stories she heard from her mother
When my father left with my mother they took two trunks. My father landed her on an island where she stayed. The rest were landed in another island. She was left on the island with two neighbours and she stayed there for three days without water, without food, between the two trunks. Boats were passing and she was hiding. Then my father went to Chios and returned but he didn’t find her and said : I will turn back. He turned to get others. He put them in the boat in order to abandon the village and prevent their slaughtering by the Turks, because if the girls were fallen in the hands of Turks they abused them so in order to escape raping they were falling into the wells and were drown.
In order not to fall into the wells he took and put a few girls in the boat and brought them in an islet where they stayed for three days.
When he reached Chios and didn’t find her said to them:
- I will go back to find her because she is in an islet.
Do not go within the Turks because they will kill you told him .
He turned back and when he passed through the islet her friends recognised him and shouted:
- Emmanuel, Emmanuel, come, and here is Stamatia . .
After they arrived in Piraeus. My father had gone to bring water, but because the crowds he delayed his return. She gave him a brilliant pitcher and he returned keeping it in his bosom broken by the rush and with little water. When he was for water my mother sat on a trunk and someone came and said to her : This trunk is mine and he wanted to get it. When she saw my father returning she shouted : Emmanuel, Emmanuel, come because they want to get the trunk. And my father came and said : Let’s open it to see things and if are yours you will take it but if are ours and you are quarrelling for this i will instantly kill you (because he was a policeman and he was holding a gun). when they opened it and the other saw that was wrong, he promptly disappeared. When they came in Crete they brought a pitcher and a lamp too that I distributed them to my children.
In Piraeus, my father went into an oven to get bread. ( it was shared to refugees ). They were throwing it and if you were lucky you could get a loaf . When he was on the road for return he heard voices from a basement. He went inside and saw his captain who was dying from hunger. He cut a piece of bread and gave it to him who ate and revived with this bread. Then when he met him again he said:
Emmanuel, if you were not here , I would have died of hunger. He took the other half to my mother and she ate that. He found on the street a watermelon and took it. My mother put it on the trunk and cut off and from this they revived while they were dying from the heat and the discomfort.
A simple trunk became the Ark inside of which were assembled what they could take and save from the Noah's flood the Asia Minor’s disaster as her precious icons .
Every time that aunt was opening it, the memories from Lithri were coming out . Today her family keeps it as a priceless heirloom
Ο φλογερός έρωτας μου έδωσε ιδέες για κάποιες μου συνθέσεις στις οποίες χρησιμοποίησα φιγούρες και θέματα από κλασσικούς πίνακες ενσωματώνοντας το ιστορικό μπαούλο και άλλα στοιχεία. The romance inspired me for some compositions using figures and themes from classical paintings
Ο Μανώλης αποβιβάζεται στο Λυθρί.Μια φανταστική μου απεικόνιση. Manolis landed at Lithri. The depiction is one of my compositions
Η τραγωδία του ξεριζωμού. The tragedy of uprooting
Το νησί Γούνι που αποβιβάστηκαν τον Σεπτέμβρη του 22 οι Έλληνες του Λυθριού και των άλλων χωριών για να γλυτώσουν από τις σφαγές. Σήμερα οι τούρκοι το αποκαλούν Karaada δηλαδή Μαυρονήσι. Τhe island Gouni where greeks of Lithri and of other near villages were landed during the uprooting of September of 1922 in order to escape the massacres of turks. Today turks call it Karaada meaning Black island
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου